Thuần dưỡng voi

Tranh vẽ Akbar Đại đế đang huấn luyện voi.

Loài voi đầu tiên được thuần dưỡng là Voi châu Á để sử dụng trong nông nghiệp. Việc thuần dưỡng voi - không phải là sự thuần hóa đầy đủ vì chúng vẫn còn bị bắt trong hoang dã,chứ không phải được gây giống trong tình trạng nuôi nhốt. Có thể đã bắt đầu ở một trong 3 vùng đất khác nhau. Những bằng chứng cổ xưa nhất của voi được thuần hóa là ở khu vực Lưỡng Hà đạo, khoảng 4.500 năm trước đây.[cần dẫn nguồn] Một khu vực khác là nền văn minh thung lũng sông Ấn, vào cùng khoảng thời gian này.[3] Những bằng chứng về sự hiện diện của voi hoang dã là ở khu vực thung lũng sông Hoàng Hà vào thời nhà Thương (1600-1100 TCN) cũng đã dẫn đến việc Trung Quốc đang được đề xuất như là một nơi bắt đầu của việc thuần dưỡng voi.[4] Số lượng voi hoang dã ở khu vực Lưỡng Hà và Trung Quốc đã suy giảm nhanh chóng do nạn phá rừng và sự gia tăng dân số: tới năm 850 TCN, loài voi ở Lưỡng Hà đã tuyệt chủng và ở Trung Quốc cho tới khoảng năm 500 TCN, loài voi đã bị suy giảm nghiêm trọng về số lượng và bị giới hạn ở khu vực phía nam sông Hoàng Hà. Việc săn bắt voi trong thiên nhiên là một điều khó khăn nhưng cần thiết.

Thời cổ: Ba Tư, Ấn Độ và Alexandros xứ Macedonia

Tranh thời Victoria cho thấy cuộc tấn công của voi chiến Trận đánh sông Hydaspes.

Thời điểm voi chiến được dùng trong chiến trận đến nay vẫn chưa được xác định. Trong những bài tán trong kinh Vệ Đà thời văn minh Ấn Độ cổ đại có niên đại vào khoảng một ngàn đến hai ngàn năm TCN có nhắc đến voi dùng là phương tiện vận chuyển. Trong đó có chuyện về Indra và con voi thần màu trắng, Airavata.[5] Tập truyện Mahabharata, có niên đại khoảng thế kỷ VIII TCN,[6] và Ramayana (thế kỷ thứ IV TCN) cũng ghi rằng voi được con người nuôi và dùng làm con vật chuyên chở nhưng không ghi gì về tượng binh hoặc việc dùng voi trong chiến trận.[7] Trong các kinh văn nói về Chuyển Luân Thánh Vương (Chakravartin – vị vua hiền đức trị vì toàn cõi Diêm Phù Đề trong dân gian Ấn Độ), tiêu biểu như kinh Hiền Ngu (Bàlapandita sutta) hay kinh Đại Thiện Kiến Vương (Mahàsudassana sutta) của Trường bộ kinh thuộc hệ Pali, Phật tổ Thích-ca Mâu-ni (Shakyamuni Buddha) để mô tả "báu voi trắng lớn" là một trong "bảy báu" – cách gọi ẩn dụ cho 7 yếu tố xây dựng sự thành công của Chuyển Luân Thánh Vương trong việc trị vì xã tắc. "Báu voi trắng lớn" là tượng trưng cho tiềm lực quân sự của quốc gia.[8]

Thời kỳ cổ đại, văn minh Ấn Độ đề cao giá trị của loài voi trong chiến tranh. Họ ví rằng "Quân đội mà không có tượng binh thật đáng coi thường, khác gì rừng không có sư tử, nước không có vua, hay lòng can đảm mà đánh bằng tay không". Theo sử gia Hy Lạp Diodorus Siculus, khi nữ vương Assyria là Semiramis xâm lược Ấn Độ, vua Ấn đã xây dựng một lực lượng tượng binh hùng mạnh để bảo vệ quốc độ. Semiramis không có voi nên dùng kế cho quân giết nhiều con vật có sừng rồi khâu da chúng thành hình dạng của voi. Những lớp da này được phủ lên thân lạc đà. Khi hai bên quyết chiến, quân Ấn ban đầu choáng ngợp vì họ luôn tin rằng phía Assyria không có voi; nhưng đến khi hai đoàn quân áp sát nhau, vua Ấn phát hiện rằng đoàn "tượng binh" của địch là giả. Ông thúc quân ào lên đánh tan quân Assyria và buộc Semiramis phải tháo chạy khỏi Ấn Độ.[2][9]

Một ghi nhận khác về voi chiến trong chiến tranh cổ đại xuất hiện trong sách "Persica" của Ctesias, cũng là một sử gia Hy Lạp cổ.[10] Sách này cho hay vua Amoraios xứ Derbikes và các đồng minh Ấn Động đã triển khai voi chiến để chống lại quân xâm lược Ba Tư do vua Cyrus II chỉ huy vào năm 530 trước Công nguyên. Trận đánh diễn ra trên hướng đông bắc thượng nguồn sông Syr Darya; hai bên giao chiến ác liệt và đều chịu thương vong lớn. Thế trận xoay chuyển khi Amoraios xua tượng binh đột kích đánh tan kỵ binh Ba Tư, Cyrus bị trọng thương và được quân lính khiêng về doanh trại. Tuy nhiên, quân đội Ba Tư tiếp tục chiến đấu cho đến khi được quân tiếp viện xứ Sacae tiếp sức; người Derbikes cuối cùng cũng bị đánh bại và chấp nhận thần phục vương triều Ba Tư. Cả hai vua Cyrus và Amoraios đều chết trận.[10].

Từ Ấn Độ, việc sử dụng voi trong quân đội đã lan về phía Tây tới đế chế Ba tư, nơi chúng được sử dụng nhiều trong các chiến dịch và lần lượt ảnh hưởng đến các chiến dịch của vua Hy Lạp Alexandros. Sự chạm trán đầu tiên giữa người châu Âu và voi chiến Ba tư được ghi nhận tại trận Gaugamela (331 TCN), nơi người Ba Tư triển khai 15 voi chiến.[11] Những con voi được đặt tại trung tâm của hàng ngũ của quân Ba Tư, và tạo ra một ấn tượng đối với quân đội Hy Lạp, mà Alexandros cảm thấy cần phải hiến tế cho vị thần của sự sợ hãi vào tối hôm trước trận đánh - nhưng theo một số nguồn cho biết, những con voi này không thể triển khai trong trận chiến vì chúng đã phải hành quân dài ngày trước đó.[12] Alexandros đã đánh bại hoàn toàn quân Ba Tư tại Gaugamela, nhưng đã ấn tượng sâu sắc với nhũng con voi của kẻ thù và đã chiếm lấy 15 con voi đầu tiên này vào quân đội của mình, tiếp tục bổ sung thêm một số nữa khi đánh chiếm phần còn lại của Ba tư.

Vào thời điểm Alexandros tiến tới biên giới Ấn Độ 5 năm sau, ông đã có một số lượng đáng kể voi dưới quyền của mình. Khi quân Hy Lạp tấn công vua Porus vùng Punjab (Ngũ Hà) tại Pakistan ngày nay, Alexandros đã tự mình nhận thấy đối mặt với một lực lượng đáng kể từ 85 đến 100 con voi chiến[13][14] tại trận sông Hydaspes. Alexandros đã diễn tập và tham gia chỉ với bộ binh và kị binh của ông, cuối cùng đánh bại lực lượng của Porus, bao gồm cả quân đoàn voi của ông ta, mặc dù chịu một số tổn thất. Tuy nhiên, khi tiến thêm về phía đông, Alexandros có thể thấy rằng vương quốc Magadha có thể triển khai đến 6000 voi chiến, một lực lượng lớn gấp nhiều lần số lượng phục vụ trong quân đội Ba Tư và Hy Lạp,mà đã làm nản lòng những người lính của Alexandros.[15] Ngày trở về, Alexandros Đại đế đã thành lập một lực lượng voi để bảo vệ cung điện của mình tại Babylon, và giao phó việc lãnh đạo các đơn vị voi của mình cho một viên Quản tượng.[12]

Eleazar Maccabeus giết voi chiến và bị đè chết bởi nó (tranh minh họa trong sách Speculum Humanae Salvationis).

Sự thành công của các lực lượng sử dụng voi tiếp tục tăng lên. Những người thừa kế đế chế của Alexandros, những Diadochi, đã sử dụng hàng trăm voi chiến Ấn Độ trong những cuộc chiến tranh của họ. trong đó vương quốc Seleukos được đặc biệt đáng chú ý vì họ đã sử dụng của các loài động vật, chủ yếu được mang đến từ Ấn Độ. Thật vậy, chiến dịch giữa Seleukos và Chandragupta Maurya (Sandrokottos), người sáng lập đế chế Maurya trong năm 305 TCN đã kết thúc với việc Seleukos nhượng một phần lãnh thổ rộng lớn phía đông để trao đổi với 500 voi chiến[16] - là một phần nhỏ của lực lượng Maurya,trong đó bao gồm lên đến 9.000 con voi theo một số nguồn..[17] Seleukos đã sử dụng những con voi của mình rất tốt trong trận Ipsus bốn năm sau đó. Sau này trong lịch sử của nó, vương quốc Seleukos còn sử dụng voi chiến để đàn áp cuộc nổi dậy Maccabee. Các con voi đã gây ra sự sợ hãi đối với những chiến binh Do thái trang bị nhẹ.Và người trẻ nhất trong số các anh em nhà Hasmonean, Eleazar Maccabeus, nổi tiếng vì đã đánh bại một trong những con tương tự trong trận Beth Zechariah, đã đâm ngọn giáo vào dưới bụng một con voi mà ông ta nhầm lẫn là có vua Antiochos V nhà Seleukos, giết chết con voi với cái giá phải trả là mạng sống của mình.[18]

Thời cổ đại: Địa Trung Hải

Người Ai Cập và Carthage bắt đầu mua voi châu Phi cho cùng một mục đích, cũng như người Numidia và Kushites. Loài được sử dụng là voi rừng châu Phi[19]. Những loài khác nhỏ hơn được sử dụng là voi châu Á bởi vương quốc Seleukos ở phía đông của vùng Địa Trung Hải, đặc biệt là ở Syria, có chiều cao từ 2.5-3.5 mét (8-10 ft). Có lẽ là một số voi Syria đã được bán ra nước ngoài, con voi yêu thích của Hannibal có cái tên rất ấn tượng là Surus ("người Syria"), có thể có nguồn gốc từ Syria, mặc dù các bằng chứng vẫn còn mơ hồ.[20]

Kể từ cuối những năm 1940 một số học giả đã cho rằng con voi rừng châu Phi được sử dụng bởi Numidia, thuộc triều đại Ptolemaios và quân đội Punic đã không có tháp trong chiến đấu, có lẽ do sự yếu kém về thể chất của loài này [21]. Có lời ghi chép đương đại rõ ràng rằng quân đội của Juba I của Numidia bao gồm voi có tháp chiến đấu trong năm 46 TCN [22] Điều này được xác nhận bởi hình ảnh của một con voi châu Phi được trang bị tháp chiến đấu sử dụng trên tiền đúc của Juba II [23]. Điều này cũng xuất hiện trong trường hợp của quân đội Ptolemaios: Polybius báo cáo rằng tại trận Raphia năm 217 TCN những con voi của Ptolemaios IV mang theo tháp, những con vật nhỏ hơn so với voi châu Á của vương quốc Seleukos và voi rừng châu Phi có lẽ là như vậy [24] Có cũng có bằng chứng cho thấy con voi chiến tranh Carthage được trang bị tháp nhỏ và ghế nhỏ trên bành voi trong các ngữ cảnh quân sự nhất định.[25]

Dù trong quân sử vùng Địa Trung Hải, những cuộc chiến giữa quân Carthage và quân La Mã nổi tiếng hơn cả về sự tham chiến của lực lượng tượng binh, đây rõ là kết quả của việc sử dụng tượng binh của Vương quốc Ipiros thuộc nền văn minh Hy Lạp cổ xưa. Vua xứ Ipiros là Pyrros đích thân mang 20 voi chiến đi đánh quân La Mã trong trận đánh tại Heraclea vào năm 280 TCN, để lại thêm năm mươi con nữa, mượn từ vua Ai Cập Ptolemaios II, trên đất liền. Người La Mã đã không chuẩn bị chống lại voi chiến, và các lực lượng Hy Lạp đánh bại người La Mã. Năm sau, người Hy Lạp một lần nữa triển khai một lực lượng voi tương tự, tấn công người La Mã tại trận Asculum. Thời gian này người La Mã có sự chuẩn bị với vũ khí dễ cháy và thiết bị chống voi: đó là những cỗ chiến xa do bò kéo, trang bị giáo dài để gây tổn thương cho voi, bình chứa lửa để đe dọa chúng.

Lấy cảm hứng từ những chiến thắng này, Carthage đã phát triển để sử dụng riêng cho mình những con voi chiến và triển khai chúng rộng rãi trong Chiến tranh Punic lần thứ nhất. Các kết quả đã không được như mong muốn. Tại Adyss trong năm 255 TCN, những chú voi Carthage đã không hiệu quả do địa hình, trong khi tại trận Panormus trong năm 251 TCN người La Mã đã có thể khiến những con voi Carthage hoảng sợ, mà chạy trốn khỏi chiến trường. Trong Chiến tranh Punic lần thứ hai, Hannibal nổi tiếng đã dẫn một đội quân voi chiến vượt dãy núi Alps - mặc dù không may là hầu hết trong số chúng thiệt mạng trong điều kiện khắc nghiệt. Người La Mã đã phát triển chiến thuật có hiệu quả chống voi chiến, dẫn đến thất bại của Hannibal tại trận chiến cuối cùng của ông ở Zama năm 202 trước Công nguyên, những con voi xung kích của ông là không hiệu quả vì người La Mã chỉ đơn giản là tách những trung đội thành những lối cho chúng vượt qua.

Rome đã mang về nhiều voi ở phần cuối của cuộc chiến tranh Punic, và sử dụng chúng trong các chiến dịch của mình trong nhiều năm sau đó. Các cuộc chinh phục ở Hy Lạp đã cho thấy nhiều trận đánh mà trong đó người La Mã đã triển khai voi chiến, bao gồm các cuộc xâm lược Macedonia vào năm 199 TCN, cuộc chiến ở Cynoscelphalae năm 197 TCN,[26] trận Thermopylae,[27] và trận Magnesia năm 190 TCN, trong số năm mươi bốn con voi của Antiochos III đã rơi vào tay lực lượng La Mã tới mười sáu. Trong năm sau, người La Mã đã triển khai 22 con voi tại Pydna trong năm 168 TCN [28] Chúng cũng là lực lượng được sử dụng đặc trưng trong suốt chiến dịch La Mã chống lại người Celtiberia ở Hispania và chống lại người Gaul.

Lần sử dụng cuối cùng có ý nghĩa của những con voi chiến ở Địa Trung Hải là chống lại người La Mã tại trận Thapsus, 46 TCN, nơi mà Julius Caesar trang bị cho thứ năm Quân đoàn của ông(Alaudae) với rìu và ra lệnh cho những người lính Lê dương của mình tấn công vào chân của con voi. Thapsus là trận chiến cuối cùng có sử dụng voi ở phương Tây.[29]

A medieval Armenian miniature representing the Sassanid Persians War elephants in the Battle of Vartanantz.

Các triều Parthia của Ba Tư thỉnh thoảng sử dụng voi chiến trong trận chiến của họ chống lại Đế quốc La Mã[cần dẫn nguồn] nhưng những con voi đã có tầm quan trọng đáng kể trong quân đội của triều đại Sassanid tiếp theo.[30] Người Sassanids sử dụng nhiều loại động vật trong nhiều chiến dịch của họ chống lại kẻ thù phía Tây. Một trong những trận chiến đáng nhớ nhất là trận Vartanantz vào năm 451 CN, khi mà những voi Sassanid khiến người Armenia phải khiếp sợ. Một ví dụ khác là trận al-Qādisiyyah vào năm 636 CN, trong đó một lực lượng gồm 33 con voi đã được sử dụng, mặc dù không thành công, chống lại quân xâm lược Ả Rập.Những quân đoàn voi Sassanid đã giữ một vị trí ưu việt trong lực lượng kỵ binh của nhà Sassanid và đã được tuyển mộ từ Ấn Độ. Các quân đoàn voi nằm dưới sự chỉ huy của một vị chỉ huy đặc biệt, được gọi là Zend-hapet, hoặc "vị tướng của người Ấn Độ", hoặc bởi vì những con vật này đến từ quốc gia đó, hoặc bởi vì chúng chịu sự điều khiển bởi những người bản xứ của Hindustan [31].

Thời cổ đại: Viễn Đông

War elephants in battle during the Carnatic Wars.

Ở Trung Quốc, việc sử dụng những con voi chiến tương đối hiếm so với các nơi khác[32][33]. Những ghi chép sớm nhất về việc sử dụng voi của họ diễn ra vào cuối năm 554 CN khi nhà Tây Ngụy triển khai hai con voi chiến mặc giáp sắt từ Lĩnh Nam trong trận chiến, điểu khiển bở những nô lệ Mã Lai, và được trang bị tháp bằng gỗ và những thanh gươm gắn chặt vào cái vòi của chúng.[32] Các con voi đã phải quay đầu bỏ chạy bởi các mũi tên của cung thủ ".[32]

So ranh, các quốc gia láng giềng cũng hết mực đề cao việc sử dụng tượng binh. Sử liệu xứ Tích Lan kể lại rằng những con voi được các nhà vua cưỡi khi thân chinh cầm quân xuất trận,[34] với ghi chép cụ thể về một vài ông vua trên lưng voi chiến. Thí dụ, trong trận đánh lịch sử vào năm 200 trước Công Nguyên, Quốc vương Dutugamunu cưỡi voi Kandula còn Quốc vương Elara thì cưỡi voi Maha Pambata, 'Tảng đá lớn'.[35] Ở miền Đông Nam Á, bên vùng biên cương của Việt Nam ngày nay, Quân đội Chiêm Thành đã triển khai đến 602 con voi chiến trong cuộc chiến tranh chống nhà Tùy bên Trung Hoa.[36]